« Ah Yine Neşe-i Muhabbet » diyordu bir ses…
Ruhundan doğan eşsiz nağmeler ile kalplere, ruhlara ulaşıyor…
Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi (1778–1846), Türk musikisinin tarih sahnesinde yalnızca bir bestekâr olarak değil, bir estetik mimarı, bir ruh üstadı ve bir çağın ses hafızası olarak yükselmiş nadir isimlerden biridir. O, musikiyi bir sanat dalı olmaktan çıkarıp insan ruhunun ayak izlerine dönüştüren bir gönül insanıdır. Onun hayatını anlamak, yalnızca bir bestekârı tanımak değil; bir kültürün ruhuna, bir medeniyetin iç sesine kulak vermektir.
İstanbul’un Şehzadebaşı semtinde, mütevazı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen İsmail’in müzikle tanışması bir öğretim sürecinin ürünü değil, adeta kaderin ona sunduğu bir armağandı. Babası hamam işletmesiyle geçimini sağladığından “Hammâmîzâde” lakabıyla anıldı. Henüz küçük yaşlardan itibaren sesindeki özel tını, çevresindekilerin dikkatini çekmeye başlamıştı. İsmail, mahalle arasındaki çocuk oyunlarının gürültüsünde bile bir melodi duyar, yağmurun damlalarını bile bir ritim gibi hissederdi. O daha çocukken, gönlü duyduklarını sese çeviren bir narin teraziydi. Gözlerinde merak, kulağında sınırsız bir duyma yetisi vardı. Zamanla bu yeti, makamları ayırt etme, ezgilerin iç yapısını sezme ve melodiler arasındaki akışı içgüdüsel olarak anlama gücüne dönüştü. O yaşlarda kimse bu çocuğun ileride bir devrin musikî atlasını baştan sona değiştireceğini tahmin etmiyordu.
Dönemin meşhur mûsikîşinaslarından Uncuzade Mehmet Emin Efendi’den özel dersler aldı. 1798’de Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Ali Nutkî Dede’ye bağlandı. Çilede iken bestelediği ilk şarkısıyla pâdişah III. Selim’in dikkatini çekti, art arda bestelediği yapıtlarla devrin gözde bestekârları arasına girdi. Yüksek saray görevlerinden pâdişah musâhipliğine ve müezzinbaşılığa atandı. Sultan III. Selim’den sonra Sultan II. Mahmud’un da yakın alâka ve desteğini gördü.
İsmâil Dede Efendi, bir yandan saray fasıllarına hânende (ses sanatçısı) olarak katılırken, bir yandan da Enderûn’da ve Yenikapı Mevlevihâne’sinde mûsikî dersleri verdi. Saraydan bir hanımefendi ile evlendi. Evlendikten bir sene sonra oğlunu, annesini ve üvey annesini kaybetti ve acılarını eserlerinde işledi.
Kendisinden sonra 19. yüzyılın en büyük bestekârları arasında yer alan Zekai Dede Efendi, Dellalzade İsmâil Efendi ve Eyyûbi Mehmet Bey gibi çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.
Galata Mevlevîhanesi’ne girişiyse hayatının en büyük dönüm noktası oldu. Mevlevîlik, ona yalnızca müzik bilgisi değil; nefsi terbiye etmeyi, dinginliği, sabrı ve sesin ardındaki manayı öğretti. Mevlevîhane’de duyduğu her ney nefesi, her kudüm vuruşu, her zikir nağmesi, onun ruhunda başka bir kapı aralıyordu. Burada öğrendiği şey, notanın yalnızca bir işaret olmadığı; her sesin ardında bir nefes, her melodinin ardında bir hikâye, her eserin ardında bir dua olduğu gerçeğiydi.
Mevlevîhane’nin çilesini çekerken aldığı “Dede” unvanı, onun sadece manevi olarak değil, sanatsal olarak da olgunluğa eriştiğinin sembolüydü. Bu yıllar, ruhunun sesle yoğrulduğu, kalbinin musikîyle yeniden şekillendiği dönemlerdi. Semada dönen dervişlerin ritmik adımlarını, aşkın sessiz titreşimini ve insanın Hakk’a yönelişindeki içsel akışı eserlerine yansıtmaya başladı.
Teknik açıdan bakıldığında Dede Efendi, Osmanlı musikisinin tüm sırlarını adeta avuçlarının içinde tutan bir ustaydı. Makamların seyir özelliklerini yalnızca bilmekle kalmıyor; onlara yeni geçkiler, yeni yorumlar ve modern denilebilecek özgünlükler katıyordu. Büyük usûl ve
küçük usûl birleşimlerini kurarken gösterdiği teknik maharet, bugün bile konservatuvarlarda hayranlıkla incelenmektedir.
III. Selim ile tanışması, yeteneğinin sarayda da fark edilmesine sebep oldu. Padişahın musikîye olan özel ilgisi, Dede Efendi’ye geniş bir çalışma alanı sağladı. Sarayın zarafet dolu atmosferi, onun bestelerine yeni bir ihtişam, yeni bir parlaklık kattı. Eserleri yalnızca sarayda değil, İstanbul’un sokaklarında, meclislerinde, düğünlerinde, dergâhlarında ve hatta sıradan evlerin dingin odalarında yankılanmaya başladı. Çünkü Dede Efendi, halkın sevincini de hüznünü de anlayabilen bir gönül mimarıydı.
Art arda yeni makamların bulunduğu klasik Türk mûsikî repertuvarının en gözde parçalarının bestelendiği III. Selim devrinde ilk yapıtlarını veren İsmâil Dede Efendi bilhassa Sultan Abdülmecid devrinde Batı Mûsikîsi’ne ciddi ilgi gösterilmesine üzülür, Türk Mûsikîsi’ne bağlı kalmış bir bestekârdır. Onun temel gereci insan sesidir. Mevlevî âyininden ilâhiye, kardan köçekçeye, her biçimde ürün veren Dede Efendi içtenlik ve akıcılığa büyük ehemmiyet vermiştir.
Kurban Bayramının birinci günü 9 0cak1778 doğdu. Kurban bayramının birinci günü 29 Kasım 1846 da hac vazifesini yerine getirmek için gittiği Hicazda koleraya yakalandı ve Hakk’a yürüdü.
Hayatı boyunca yüzlerce eser besteledi. Bunların arasında klasik Türk musikisinin yapı taşları sayılan peşrevler, saz semaileri, şarkılar, ilahiler, duraklar ve ayinler bulunur. Her eseri, adeta kalpten kopup gelen bir mektup gibidir. Dinleyen kişi, melodilerde kendi hikâyesini, kendi sevincini, kendi kederini bulur. Onun besteleri incelendiğinde, teknik mükemmelliğin duygusal yoğunlukla nasıl birleştiği açıkça görülür. Her biri insan ruhunun başka bir aynası gibidir. Dede Efendi aslında melodilerle insanın iç dünyasını resmetmiş, duyguları sesle görünür kılmıştır.
İsmâil Dede Efendi’nin bestelediği eserlerden 300’e yakınının notası günümüze ulaşmıştır. 500 dolayında beste yapmışsa da, nota kullanımının yaygın olmayışı ve mûsikî öğretiminin ezbere dayanması sebebiyle, bunların yarısına yakını unutulmuş 8’i çalgısal, geri kalanı sözlü olmak üzere 267 eseri günümüze ulaşabilmiştir. Sözlü eserlerinden 49’u dinsel tasavvufî, 218’i din dışıdır. En mühim tasavvufî eserleri Hüzzam, Sabâ ve Ferahfeza Mevlevî âyinleridir.
Dede Efendi’nin hayatı, sesle başlayan ve sonsuz bir musikîye dönüşen bir yolculuktur. Onu anlamak, melodilerin ardındaki nefesi, gönlün iç kıvrımlarındaki duyguyu, insan ile yaratıcı arasındaki ince bağı anlamaktır. Bugün onun eserleri hâlâ gökyüzüne yükselen bir dua, incinmiş gönüllere dokunan bir şifa ve Türk musikisinin kalbinde yüzyıllardır parlayan bir ışık olarak yaşamaktadır.
Arkasında yalnızca notalar değil, bir milletin ruhuna yerleşmiş bir miras bıraktı. Ruhu, bugün hâlâ her konser salonunda, her meşk halkasında, her gönülde yankılanmaya devam ediyor.
Bedenini Hicazın kumlarına teslim etti ama
« Ah o güzel başın için o hilal kaşın için gel… »
diye devam ediyor hicaz makamından uzanıyor sonsuza …
İsmail Dede Efendi’ ye sevgilerimle ve saygılarımla…
Ruhu şad olsun.
İdil ÇELİKER / AVRUPAPRESS
News
